Дырэктар Рэспубліканскага інстытута кітаязнаўства імя Канфуцыя Анатолій ТОЗІК – прыкметная асоба для БДУ. Ён доўгі час займаў высокія дзяржаўныя пасады, быў паслом нашай краіны ў Кітаі. Між тым за яго плячыма вучоба ў БДУ і цікавае камсамольскае мінулае. Мы папрасілі яго падзяліцца сваімі разважаннямі пра рэчаіснасць, вынікамі жыццёвага і прафесійнага вопыту.
– Анатолій Афанасьевіч, адкуль Вы родам, ці часта наведваеце малую радзіму?
– Нарадзіўся я ў маленькай вёсцы ў Палескай вобласці (была такая ў Беларусі да 1954 года з цэнтрам у Мазыры). Калі мне было тры гады, сям’я пераехала ў Жлобінскі раён (бацька працаваў на чыгунцы), жылі ў дамку, які належаў чыгунцы, зробленым у паваенныя гады са старых шпал. Там жа скончыў Мармальскую сярэднюю школу і ў 17 гадоў з’ехаў вучыцца ў наш БДУ. З тых часоў жыву ў Мінску, за выключэннем пяці «кітайскіх» гадоў. Сёння няма ўжо ні той маленькай хаткі, куды мяне прывезлі з радзільні, ні нашага дамка ля чыгункі. Але ўсё ж штосьці там засталося, таму хоць бы раз у год стараюся падыхаць тым паветрам і пастаяць ля магіл дарагіх для мяне людзей.
– Вы кандыдат гістарычных навук, прафесар. Што паўплывала на выбар спецыяльнасці ў юныя гады? Чаму гісторыя?
– Не ведаю, напэўна, Лёс. З дзяцінства падабалася ўдзельнічаць у грамадскай працы, быў старшынёй савета піянерскай дружыны, сакратаром камсамольскай арганізацыі школы. Хутчэй за ўсё, гэта акалічнасць вызначыла мой жыццёвы шлях. Хоць дагэтуль здзіўляюся свайму адчайнаму ўчынку ў 1966 годзе: з сельскай школы адважыцца ехаць паступаць у галоўны (і тады адзіны) універсітэт краіны, ды яшчэ і ва ўмовах двайнога выпуску – у той год выпускаліся адзінаццаты і дзясяты класы. Праўда, такіх адчайных было некалькі, у тым ліку яшчэ адзін паляшук Пётр Брыгадзін, які стаў доктарам навук, прафесарам, міністрам адукацыі і цяпер служыць альма-матар.
Я пра гэта кажу яшчэ і вось чаму: і ў тыя гады, і цяпер не важна, у якой ты школе вучышся – у сталіцы, у раённым цэнтры, у палескай вёсцы – да сваёй мэты можна прыйсці з любой школы (і нават без рэпетытараў).
Што тычыцца Гісторыі (менавіта з вялікай літары) як навукі… У 90-я гады ўжо мінулага стагоддзя мне давялося быць у ліку распрацоўшчыкаў праекта першай Канцэпцыі нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь і непасрэдна адказваць за яго гуманітарны кампанент. Доўгія гады дзяржаўнай службы яшчэ больш пераканалі мяне ў тым, што Гісторыя з’яўляецца і павінна быць адным з асноўных фактараў выхавання грамадзяніна і патрыёта. Гісторыю часта называюць палітыкай, звернутай назад. І ў нейкай ступені гэта правільна. Любая краіна павінна выкарыстоўваць айчынную гісторыю, гістарычную адукацыю для кансалідацыі народа, умацавання дзяржавы, рашэння стратэгічных нацыянальных задач. Вось чаму гістарычная памяць павінна быць неад’емным кампанентам нацыянальнай свядомасці і адным з індыкатараў узроўню культуры і адукаванасці нацыянальнай эліты.
І хай не крыўдзяцца на мяне мае калегі-гісторыкі, але ў рашэнні гэтай найважнейшай задачы мы з’яўляемся дрэннымі памочнікамі нашай Беларусі. За чвэрць стагоддзя суверэннага развіцця мы нават не здолелі сфарміраваць навуковую, годную нашай краіны канцэпцыю нацыянальнай гісторыі.
У наш час актыўна абмяркоўваецца змест т. зв. «сацгумблока» ў праграме ўніверсітэцкай адукацыі. Лічу, было б вельмі правільнымва ўсіх ВНУ краіны ўвесці курс «Гісторыя беларускай дзяржаўнасці», што было б больш актуальным, чым прапанаваны курс «Асновы беларускай дзяржаўнасці».
– Якім Вы памятаеце гістарычны факультэт БДУ ў часы свайго студэнцтва? Якімі раней былі студэнты?
– Думаю, наш гістфак не дужа адрозніваўся ад гістфака сённяшняга. Але два адрозненні хацеў бы адзначыць. Па-першае, сярод нашых выкладчыкаў было шмат франтавікоў, і адзін з іх – наш любімы дэкан Пётр Захаравіч Савачкін. Нас вучылі франтавікі. Іх атачала асаблівая аўра, і гэта, лічу, аказвала адмысловае ўздзеянне на студэнтаў. І па-другое, тады гістфак знаходзіўся на пятым і шостым паверхах галоўнага корпуса БДУ, вокны нашай 609-й паточнай аўдыторыі выходзілі на плошчу Леніна (цяпер плошча Незалежнасці). Дагэтуль памятаю аўдыторыю, у якой здаваў уступны іспыт па гісторыі. Таму для мяне і маіх аднакурснікаў роднымі з’яўляюцца гэтыя паверхі і аўдыторыі, дзе прайшлі пяць гадоў нашай юнацкасці і маладосці.
Якімі былі студэнты? Дзецьмі свайго часу. Як і студэнты цяперашнія. Наша галоўнае адрозненне – у нас не было смартфонаў. І камунікавалі мы адзін з адным, а не са смартфонам ці праз смартфон. Добра гэта ці дрэнна – пакажа час. Але, лічу, зносіны чалавека з чалавекам у чалавечым грамадстве, калі яно хоча застацца такім, павінны быць прыярытэтнымі.
– У 1975 годзе Вы ўзначалілі камсамол БДУ. Ці лёгка было сумяшчаць выкладанне і кіраўніцтва камітэтам камсамола?
– Ды не, нескладана. Да таго часу я ўжо абараніў кандыдацкую дысертацыю (маім навуковым кіраўніком быў рэктар БДУ прафесар Усевалад Міхайлавіч Сікорскі) і выкладчыкам працаваў па сумяшчальніцтве, на 0,5 стаўкі. Сіл тады было шмат, ды і працаваць у камсамоле было вельмі цікава. Многія з тых, хто прайшоў школу камсамола, сталі буйнымі кіраўнікамі, вядомымі навукоўцамі, арганізатарамі бізнесу.
Мяне абіралі сакратаром камітэта камсамола ўвосень 1975-га і ўвосень 1977-га. Напачатку 1979-га я здаў гэту пасаду Пятру Брыгадзіну. Камсамол даў мне вельмі многае для будучай прафесійнай дзейнасці. Камітэт камсамола БДУ меў правы райкама, у нас было больш за дзесяць штатных работнікаў. Колькасць усёй арганізацыі на 1 студзеня 1976 года, запомніў, складала 10 614 чалавек.
Мы былі досыць самастойнымі ў рашэнні шматлікіх пытанняў, галоўным чынам у арганізацыі летняга працоўнага семестра. Штогод на будоўлі Беларусі, Расіі, Казахстана, у замежныя краіны ў складзе студэнцкіх будаўнічых атрадаў БДУ выязджалі ад дзвюх да трох тысяч студэнтаў. І цяпер ганаруся тым, што за тры летнія семестры ў нас не было ніводнай смерці. Упершыню ў БДУ ў тыя гады пачалі фарміравацца зімовыя студэнцкія будаўнічыя атрады (на перыяд зімовых вакацый, іх удзельнікі трохі раней здавалі сесію), а таксама летнія камуністычныя будатрады (цяпер бы іх называлі добраахвотніцкімі).
– Які партрэт лідара быў у Ваш час, і як выхаваць лідара цяпер?
– Не думаю, што асноўныя характарыстыкі лідара змяняюцца з часам. Перакананы, лідара выхаваць нельга. Выхаваць можна кіраўніка. Лідарам жа трэба нарадзіцца, а затым апынуцца ў патрэбным месцы і ў патрэбны час. Лідар павінен шчыра верыць у патрэбнасць таго, што робіць, і адчуваць, што хочуць тыя, чыім лідарам ён з’яўляецца. Але не ісці за імі, а весці іх за сабой. Гэта ў самых агульных рысах.
– Ваша сфера навуковых інтарэсаў звязана з партызанскай і падпольнай барацьбой на акупаванай тэрыторыі Беларусі ў 1941–1944 гадах. Што Вы памятаеце пра стварэнне мемарыяльнага знака ў памяць студэнтаў і выкладчыкаў БДУ, загінулых у гады вайны?
– Так, у савецкі час я шмат гадоў займаўся гэтай тэмай. Вядома, з пазіцый назапашанага за дзесяцігоддзі жыццёвага і прафесійнага вопыту разумееш, што вайна – гэта не толькі (і не столькі) перамогі і подзвігі. Гэта перш за ўсё велізарнае чалавечае гора. Усё было нашмат больш складаным і трагічным. Разам з тым гэта не толькі не памяншае, а павінна ўзмацняць нашу павагу да тых, хто прайшоў праз усё гэта і зрабіў усё, што змог, каб пакінуць нашчадкам Вялікі Дзень Перамогі.
Разам з тым як гісторык хачу сказаць, што, захоўваючы ў гістарычнай памяці Вялікую Айчынную вайну, мы павінны вяртаць з забыцця і шматлікія іншыя войны, у якіх нашы продкі таксама мужна абаранялі сваю зямлю. Веру, што з часам і наш Музей Вялікай Айчыннай вайны па сваім змесце стане Музеем беларускай вайсковай славы.
Пра мемарыяльны знак. На жаль, у памяці сцерліся пэўныя даты і факты. Памятаю, што пабудаваны ён быў на сродкі, сабраныя і заробленыя выкладчыкамі і студэнтамі ўніверсітэта (я тады ўжо выкладаў і быў сакратаром камітэта камсамола гістфака). Урачыстае адкрыццё адбылося ў маі 1975-га, у год 30-годдзя Перамогі.
– Якія традыцыі існуюць у Вашай сям’і падчас святкавання Дня Перамогі?
– Думаю, такія ж, як і ў іншых сем’ях, па лёсах якіх прайшоўся цяжкі каток вайны. Бацька вярнуўся з фронту з цяжкім раненнем, але жывы. Маці зусім юнай дзяўчынай перажыла акупацыю. Некалькі сваякоў назаўжды засталіся ў Азарыцкім канцлагеры смерці. Таму свята гэта, як спяваецца ў песні, «са слязамі на вачах», свята, у якім змяшаны шматлікія пачуцці – гонар, радасць, скруха і шматлікае іншае.
У адным з вугальных кар’ераў Кітая з гендырэктарам БелАЗа Паўлам Марыевым разам з кітайскімі партнёрамі
– У 2006–2011 гадах Вы былі паслом Беларусі ў Кітаі. Ці лёгка было Вам знайсці агульную мову з кітайцамі? Наколькі важнае для Беларусі супрацоўніцтва з Кітаем?
– Я заўсёды буду ўдзячны Лёсу і Прэзідэнту нашай краіны за тое, што ў маім жыцці былі гэтыя выдатныя пяць гадоў. Лічу, што яны былі самыя цікавыя і плённыя ў маёй прафесійнай дзейнасці. І ляцеў я ў Пекін з ужо пэўнымі ведамі і практычнай падрыхтоўкай. Упершыню Кітай увайшоў у маю свядомасць яшчэ ў студэнцкія гады. Тады былі не найлепшыя часы ў савецка-кітайскіх адносінах. Але, на шчасце, мае гістфакаўскія настаўнікі змаглі сфарміраваць у мяне глыбокую пашану да кітайскага народа і яго 5000-гадовай гісторыі і культуры. Да таго ж, недзе на працягу года да прызначэння паслом я быў сустаршынёй Міжурадавай беларуска-кітайскай камісіі па гандлёва-эканамічным супрацоўніцтве і меў некаторы вопыт зносін з прадстаўнікамі дзяржаўных органаў і дзелавых колаў Кітая.
Адчуваў сябе ў Кітаі камфортна, з кітайцамі адразу пачалі складацца добрыя дзелавыя адносіны. Можа, калі верыць будызму, у адным з мінулых жыццяў я быў кітайцам? Не ведаю. Важна іншае: у гэтыя гады для Беларусі былі адкрыты шматмільярдныя крэдытныя лініі, рэалізаваны буйныя і патрэбныя нашай эканоміцы інвестыцыйныя праекты, у Беларусі і ў Кітаі пачалі стварацца сумесныя прадпрыемствы. Спадзяюся, што гэта з’явілася і вынікам працы пасла і калектыву пасольства.
Намеснік прэм’ер-міністра Беларусі Анатоль Тозік на сустрэчы ў Пекіне з прэм’ерам Дзржсавета КНР Лі Кэцянам.
Важнасць для Беларусі супрацоўніцтва з Кітаем пераацаніць складана. Кітайская Народная Рэспубліка паслядоўна і дынамічна рухаецца да статусу глабальнага лідара, становіцца дзяржавай, якая будзе аказваць вырашальны ўплыў на светабудову ў XXI ст. Кітай валодае велізарным інвестыцыйным, тэхнічным і тэхналагічным патэнцыялам, які ён гатовы выкарыстоўваць у рэалізацыі сумесных узаемавыгадных праектаў. Кітай для нас важны і як палітычны партнёр, з дапамогай якога фарміруецца сістэма стрымак і процівагаў, неабходная для забеспячэння нацыянальных інтарэсаў краіны.
Сёлета Кітай адзначае 40-годдзе палітыкі рэформаў і адкрытасці, фенаменальныя вынікі якой відавочныя. Гэты кітайскі вопыт, перакананы, надзвычай важны для нашай краіны, для сістэмных пераўтварэнняў у нашай эканоміцы. З гэтага вынікае неабходнасць глыбокага вывучэння Кітая, патэнцыялу беларуска-кітайскага супрацоўніцтва. Нам трэба стварыць айчынную школу кітаязнаўства. Спадзяюся, што ў якасці дырэктара РІКК я змагу паспрыяць рашэнню гэтай задачы.
– Што для Вас БДУ?
– Цяжка знайсці кароткі адказ на гэта пытанне. Цяпер шмат кажуць пра малую радзіму. Напэўна, БДУ і ёсць мая малая радзіма. Я бязмерна ўдзячны тагачаснаму кіраўніцтву ўніверсітэта за тое, што пасля завяршэння маёй дзяржаўнай службы прынялі мяне на гэтай радзіме, служэнню якой я хацеў бы прысвяціць сябе, пакуль яна будзе лічыць патрэбным.
Гутарылі
Рыгор ПАСРЭДНІК,
Кацярына ШАЙКО
