Германскія бамбавікі над Мінскам у раёне ўніверсітэцкага гарадка 24-26 чэрвеня 1941 (у 1940 годзе адзін з карпусоў БДУ быў перададзены штабу БВА)
22 чэрвеня – змрочная дата для Беларусі. У гэты дзень мірнае жыццё нашых гарадоў і вёсак раптоўна было парушана. Наперадзе будзе мужнае народнае супраціўленне ворагу на фронце, у партызанах, у падполлі, але першыя дні вайны для ўсёй краіны – гэта толькі прадчуванне вялікай трагедыі, усведамленне масштабаў узніклай пагрозы. Пра гэтыя дні нам сведчаць успаміны ўдзельнікаў тых падзей, аднак найбольшую цікавасць уяўляюць асабістыя дзённікі, якія фіксавалі падзеі непасрэдна ў той час і на тым месцы. Адным з такіх унікальных дакументальных помнікаў з’яўляецца ваенны дзённік Міколы Лобана – беларускага пісьменніка, навукоўца, педагога, удзельніка баёў на Волхаўскім фронце. Сёння гэты дзённік захоўваецца ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва.
Палаюць дамы па вуліцы Бабруйскай. Выгляд з даху ўніверсітэцкага корпуса
Мікола Лобан
Запісы дзённіка тады яшчэ студэнта трэцяга курса філфака БДУ Міколы Лобана пачынаюцца непасрэдна ў першыя дні вайны, якія ён сустрэў у Мінску. Гэтая частка дзённіка ніколі не публікавалася.
22 чэрвеня 1941 года Мікола Лобан з самага ранку накіраваўся ў гарадскі парк, каб рыхтавацца да іспыту па гісторыі. Пра тое, як для яго пачалася вайна, ён напісаў наступнае: «Быў выхадны дзень. Я адшукаў ёмкае месца і размясціўся. Лес шумеў ад халоднага паўночна-ўсходняга ветру і агалошваўся песнямі моладзі. Моладзь ішла атрадамі па лесе. Сяды-тады праходзілі звеннямі чырвонаармейцы з вінтоўкамі наперавес у поўнай баявой гатоўнасці. Па загаду лейтэнанта да мяне падбег чырвонаармеец і папрасіў дакументы. Я здзіўлена паказаў яму свой пашпарт. Чырвонаармеец зверыў фотакартку з тварам і вярнуў пашпарт.
Штосці не чыталася. Я вымушаны быў пакінуць лес і ехаць назад. На трамвайным прыпынку сабралася некалькі вагонаў, і яны не рухаліся. У пярэднім вагоне я спаткаў Сазоніка. Ён мне расказаў, што быў на дапрызыўным зборы і што рабілі паход у бок парка.
Мы прайшлі некалькі прыпынкаў і затым селі на падышоўшы трамвай. Я злез каля бібліятэкі, каб убачыць каго са сваіх студэнтаў. У бібліятэцы знайшоў толькі трох чытачоў. Мяне здзівіла гэта, заўсёды тут былі запоўнены ўсе сталы і кабінеты.
На вуліцы Карла Маркса стаяла міліцыя. Загудзела сірэна, абвяшчаючы трывогу. Усе беглі па вуліцы, абмінаючы міліцыянераў, якія заганялі ў пад’езды. Так ледзь дабраўся да ўніверсітэта. На сходнях стаяла некалькі чалавек і сярод іх наш выкладчык гісторыі Шабуня з процівагазам. На лаўцы я ўбачыў Вальштэйна.
– Як вам гэта падабаецца? – запытаў ён мяне.
– Звычайна, – адказваю я, – патрэбна рыхтаваць насельніцтва.
– Як рыхтаваць? Вы нічога не знаеце? Вайна!
Я адчуваў сябе, як зваліўшыся з месяца. Вальштэйн расказаў мне пра прамову т. Молатава па радыё наконт пачатку вайны…».
Ужо на наступны дзень, 23 чэрвеня, вайна накрыла Мінск смерцю і разбурэннямі, якія неслі варожыя авіяналёты. У гэты дзень Мікола Лобан запісаў наступнае: «Дзень пачаўся сігналам ВТ2. Мы саскочылі з коек і хутка апрануліся. Праз некалькі хвілін пачуліся стрэлы зенітак. Мы выбеглі да расчыненага акна. Скрозь шэрань росвітку відны былі ўспышкі шэрага дыму…
У гадзіны 2 дня назіралі за паветраным боем над аэрадромам. Пачуліся званкі пажарных. У баку аэрадрома стаяў дым…
Агню не было відна, толькі вялікі дым стаяў лявей аэрадрома. Прыйшлося вярнуцца. Прыехаўшыя цягніком расказалі, што гараць Асіповічы, Слуцк і Пухавічы.
На Савецкай3 вялікі аўтамабільны рух. У аўтобусах і грузавіках праязджалі бежанцы, з чамаданамі і клумкамі. Да нас у пад’езд таксама пад’ехала машына з бежанцамі. Яны расказвалі пра жудасныя бамбардзіроўкі Гродна. Разнесліся чуткі, што немцы ўшчэнт зруйнавалі Брэст і Гродна, разбамбілі Беласток і Вільнюс…».
На наступны дзень, 24 чэрвеня, інтэнсіўнасць бамбёжак павялічылася, у дзённіку адзначана наступнае: «А палове дзясятай я і Шкраба сабраліся ісці ў бібліятэку, каб здаць кніжкі. Мы не дайшлі і да вугла, як пачулі стрэлы зенітак. З-пад Маскоўскай вуліцы ўсталі самалёты. Кругом іх рваліся баранкі зенітных узрываў. Чутно было, як свісцяць асколкі. Уперадзе прагучаў узрыў і падняўся слуп чорнага дыму. Самалёты прайшлі над намі. Калі самалёты зніклі, па вуліцы беглі людзі з клумкамі, з дзецьмі на руках. Ля нас спынілася фурманка. На дошкі былі накіданы падушкі, клумкі, пасярэдзіне сядзела маладая жанчына і крычала: «Гарыць фабрыка «Акцябр», узарваны Заходні мост, гарыць Маскоўская вуліца!»
Хадзілі са Шкрабам ва ўніверсітэт. Па Камсамольскай, Савецкай, Рэвалюцыйнай, Інтэрнацыянальнай, Свярдлоўскай бомбавыя варонкі, вывернутыя рэйкі ў некалькіх месцах, скрозь па тратуарах бітае шкло.
Разнесліся слухі пра падазроных асоб. Стоячы ў чарзе па хлеб, жанчына расказвала, што бачыла, як атрад чырвонаармейцаў абкружыў групу вайкоўцаў, сярод якіх былі жанчыны, і загадалі падняць рукі ўгару. Група вайскоўцаў была абяззброена. Студэнт расказваў, што быццам ва ўніверсітэцкім бомбасховішчы таксама затрымалі падазронага. Па Савецкай вялі падазронага ў рваным кажусе.
Бамбардзіроўкі былі настолькі частыя, што працягваліся праз кожныя 3-10 хвілін. К вечару інтэрнат апусцеў. Засталося толькі некалькі чалавек».
Як бачна, ужо на трэці дзень вайны горад напоўнілі бежанцы, паўсюль былі пажары і разбурэнні, а галоўнае – людзі не ведалі, што рабіць, горад напаўнялі супярэчлівыя чуткі. Спрабуючы разабрацца ў сітуацыі, студэнты накіроўваліся ва ўніверсітэт. Так, 25 чэрвеня Мікола Лобан адзначыў у дзённіку: «Ва ўніверсітэцкім гарадку я спаткаў двух мужчын, адзін з іх быў рэктар універсітэта Парфён Пятровіч Савіцкі.
Парфён Пятровіч Савіцкі
– Што чуваць? – запытаў Савіцкі.
Я паказаў на пажар горада.
– Што на Нямізе?
Пакуль што цэлы. Фрунзенскі інтэрнат згарэў.
Савіцкі паказаў мне бомбасховішча. Я пастукаў, і мне адчынілі ўваход у двор. На двары стаяла група студэнтаў. Некаторыя з іх былі ўзброены малакаліберкамі. Сярод іх была Ніна Казлоўская. Як я рад быў спаткацца з ёю. Я запытаў, куды накіроўваецца гэты атрад на чале са Шнеерсонам. Мне адказалі, што пойдуць лавіць парашутыстаў. Я здзіўлена пазіраў на іх. На парашутыстаў? З малакаліберкамі? Супраць аўтаматычнай зброі?
Аднак я быў рад прыстаць хоць да такога атраду. Я пабег знайсці Шкрабу, каб пакінуць каля яго свае рэчы і ісці з атрадам. Шкрабу не знайшоў, і, калі выбег на двор, атрада ўжо не было. Я запытаўся, у якім напрамку адышоў атрад. Мне няўпэўнена паказалі на Ляхаўку. Мне не хацелася расставацца з Нінай, у якой цераз плячо быў надзеты процівагаз і санітарная сумка. Гэтым часам падышоў Вальштэйн, і мы пайшлі ў бок Магілёўскай шашы ў спадзяванні нагнаць атрад. Нідзе нікога не было, вуліцы былі пустыя, і толькі сяды-тады праязджалі на машынах раз’езды і спяшаліся запозненыя прахожыя. Было гадзін пяць раніцы. Мы ішлі далей. Па дарозе пападаліся варонкі ад выбухаў бомбаў. Ля адной з іх, якраз супраць завода «Бальшавік», ляжаў забіты мужчына, нейкі ўвесь сіні, і тварам, і вопраткай. Гэта, бадай, першая ахвяра вайны, якую я ўбачыў. На пераездзе чыгункі стаяў патрульны. Мы выйшлі за межы горада. Пакуль што было спакойна, і мы маглі працягваць сваю дарогу. Па дарозе спаткалі студэнтаў. Ніхто нічога не ведаў, што трэба рабіць. Я вырашыў ісці ў Матарова, дзе была сям’я Івана Бранаўца, майго сябра. Я разлічваў, што я перабуду дзён колькі ў Матарове, пакуль што-небудзь праясніцца. Астатнія таварышы, што былі са мною, вярнуліся ў Мінск…».
“Абітурыенты–1942”. Нямецкія салдаты на прыступках галоўнага корпуса БДУ
На наступны дзень Мікола Лобан вырашыў ісці на прызыўны пункт, для гэтага яму прыйшлося разам з таварышамі пехатой прайсці больш за 300 кіламетраў да горада Клімавічы, дзе ён і быў нарэшце прызваны ў армію. 27 верасня 1941 г. у баях на Волхаўскім фронце Мікола Лобан быў цяжка паранены асколкам гранаты ў шыйны пазванок, а праз тыдзень – у санітарны эшалон, на якім тэрмінова эвакуявалі шпіталь, трапіла бомба, яму раструшчыла косці абедзвюх ног. Ён адзіны з усяго вагона, хто цудам выжыў. Пасля доўгага лячэння ў шпіталях Кірава і Іркуцка Мікола Лобан быў камісаваны і накіраваны на працу настаўнікам у Казахстан. Восенню 1943 г. яго адклікаюць у БДУ, які аднавіў сваю працу пад Масквой на станцыі Сходня. У 1945 г. Мікола Лобан нарэшце дачакаўся Перамогі і скончыў універсітэт.
У пасляваенныя гады Мікалай Паўлавіч займаўся навуковай і літаратурнай дзейнасцю. Многія з занатаваных у дзённіках падзей ляглі ў сюжэтныя лініі яго твораў, а людзі, якіх ён сустрэў на вайне, склалі непаўторныя вобразы персанажаў.
1.Вальштэйн – студэнт фізмата, сусед М. Лобана па пакоі ў інтэрнаце па вул. Няміга, 21
2. ВТ – паветраная трывога (воздушная тревога)
3. Пр. Незалежнасці
Уладзімір КУЛАЖАНКА, дырэктар Фундаментальнай бібліятэкі БДУ
Фота з фонду музея гісторыі БДУ
Універсітэцкі гарадок, 1930-я гады
